2
И покрај предупредувањата од ЕУ и противењето од домашната јавност, Србија продолжува да развива напреден систем за надзор произведен во Кина, покажуваат доверливи документи до кои дојде Радио Слободна Европа (РСЕ).
Документите до кои дојде РСЕ содржат детали за купување на компоненти за проширување на заштитената eLTE мрежа, која е базирана на кинеската технологија на Хуавеи (Huawei) и ги поврзува камерите за видео надзор, полициските терминали и командните центри на Министерството за внатрешни работи (MUP).
Тоа е првата писмена индикација за развојот на мрежата на која се потпира проектот „Безбеден град“, програма која беше лансирана уште во 2017 година, кога Министерството за внатрешни работи на Србија и кинеската компанија Хуавеи го потпишаа „Договорот за стратешко партнерство за воведување на eLTE технологии и решенија за Безбедниот град во областа на јавната безбедност“.
Додека јадрото на проектот „Безбеден град“ е воведување на интелигентен систем за видео надзор, eLTE мрежата претставува платформа за заштитена комуникација и пренос на податоци во рамките на таков систем.
Набавката на опрема, софтвер и услуги за проширување на комуникациската мрежа eLTE била спроведена во март 2024 година, означена како доверлива.
Меѓу нарачките е значително зголемување на диспечерскиот систем со користење на eLTE мрежата, вклучувајќи ГИС софтвер за пристап до ресурси што ја проширува можноста за преглед на снимки од камери на одредени локации.
Експертите интервјуирани од новинарите на РСЕ изјавија дека 35-те единици нарачани од Хуавеи можат да поддржат до 3500 дополнителни камери на проширената eLTE мрежа.
„Тие намерно го проширија капацитетот за да поддржат 3500 камери. Тоа сугерира дека планираат да инсталираат камери од тој обем“, рече Конор Хили, директор за истражување во IPVM, фирма за истражување на надзор.
Проектот „Безбеден град“ првично вклучуваше инсталирање на 1000 камери на Хуавеи само на територијата на градот Белград, со најава дека проектот ќе се прошири на остатокот од Србија.
Иако од документот за набавка на дополнителна опрема за eLTE мрежата, не е јасно каде ќе се користат 3500-те камери – ова претставува значително зголемување на капацитетот за надзор.
„Тие значително го зголемуваат капацитетот. Ако ова се спроведе во Белград, тоа би укажало на густина на камери што ретко се гледа надвор од Кина“, вели Хили.
Министерството за внатрешни работи на Србија и компанијата Хуавеи не одговорија на барањето на РСЕ за коментар пред објавувањето на овој текст.
Документот насловен како „Доверливо – нарачка на опрема за проширување на eLTE системот во Република Србија“ е достапен на темната мрежа по хакерскиот напад врз дигиталната инфраструктура на српската ИТ компанија „Информатика АД“ во јуни 2025 година.
Протекоа повеќе од 1,7 милиони документи, вклучувајќи околу 200 документи поврзани со набавката на Министерството за внатрешни работи на Србија, претежно за набавка на компјутерска опрема.
Новинарите на РСЕ спроведоа вкрстена проверка на документите преку јавно достапни бази на податоци – преку пребарување на компании, поединци, како и одредени детали што се видливи на самите документи, како што се потписи и печати.
Документот за доверливата нарачка на опрема за eLTE системот на компанијата Хуавеи во базата на податоци на компанијата „Информатика АД“ е означен како набавка за Министерството за внатрешни работи.
„Информатика АД“ за РСЕ потврди дека била цел на хакерски напад, но не одговори на прашањата за набавка на опрема од „Хуавеј“ за српската полиција.
Што значи продолжувањето на проектот „Безбеден град“?
Многу малку се знае за обемот, големината и трошоците на проектите за надзор на Србија со Хуавеи, а српските власти се обидоа да ги држат системите на Безбеден град подалеку од очите на јавноста во последните години, поради меѓународни критики, правни предизвици и протести.
Со потпишувањето на Договорот за стратешко партнерство помеѓу Министерството за внатрешни работи на Србија и кинеската компанија Хуавеи во 2017 година, се отвори вратата за воведување на интелигентен видео надзор кој се потпира на безжичната мрежа eLTE, која, според најавите на полициските раководители во тоа време, треба да придонесе за „поефикасно откривање и спречување на кривични дела“.
Во пракса, ова значи дека се инсталирани илјадници камери за видео надзор, со напреден софтвер за препознавање лица, што отвора можност за користење на мрежата eLTE не само за безбедна полициска комуникација, туку и за потенцијален масовен надзор на граѓаните.
Домашните и меѓународните организации, вклучувајќи го и Комесарот за заштита на лични податоци и Европскиот парламент, со години предупредуваат за ова, потсетувајќи дека Србија сè уште нема соодветна законска рамка што ја регулира обработката на биометриски податоци.
Сите претходни обиди на владата да ја прошири употребата на биометриски надзор наидоа на силен отпор од активистите за човекови права и приватност поради потенцијалната злоупотреба на кинеската опрема за следење и заплашување на граѓаните, учесници во антивладините протести.
Поради противењето на стручната јавност, последниот предлог за измени во законите за полиција што би овозможиле употреба на масовен биометриски надзор беше повлечен од постапката за усвојување на крајот на декември 2022 година, а оттогаш немаше јавни презентации на нови законски решенија.
Иако Министерството за внатрешни работи постојано изјавува дека стекнатата технологија за препознавање лица сè уште не е во употреба, јавно достапните документи покажуваат дека, покрај полицијата, и бројни локални самоуправи се стекнале со опрема со таква технологија.
Употребата на кинеска технологија за надзор во Србија предизвика загриженост на меѓународно ниво, особено во рамките на ЕУ, со оглед на тврдењата за потенцијални безбедносни ризици и зависност од Кина. Србија, како кандидат за ЕУ, е под лупа за усогласеност со европските стандарди во областа на приватноста и безбедноста.
Во април 2021 година, две години откако проектот „Безбеден град“ беше лансиран во Белград, група членови на Европскиот парламент испратија писмо до тогашниот министер за внатрешни работи Александар Вулин, изразувајќи загриженост дека Белград ризикува да стане „првиот град во Европа каде што огромен дел од неговата територија е покриен со технологии за масовно надзор“.
Забелешките се однесуваа и на набавката на технологија без никаква транспарентност, поради што членовите на Европскиот парламент побараа дополнителни информации за јавните набавки и инсталацијата на камери со висока резолуција на Хуавеи, како и за употребата на биометриски масовен надзор.
Француската пратеничка Гвендолин Делбос Корфилд една година подоцна објави дека „сите прашања во врска со набавката, инсталацијата и употребата на кинески камери останаа неодговорени“.
Проектот „Безбеден град“ беше имплементиран со крајна тајност. Договорите со Хуавеи се класифицирани како доверливи, а точниот број на камери, нивните локации и трошоците за имплементација не се познати.
Во претходните најави, Хуавеи нагласи дека е само производител и продавач и дека одговорноста за тоа како да се користи нивната технологија на крајот е на корисникот.
Србија купува опрема по намалена цена
Нарачката од Хуавеи за проширување на eLTE системот вклучува нова опрема и софтвер, од следење на нови базни станици и управување со гласовни повици, до подобрување на алатките за видео надзор и аналитика. Нарачката, исто така, вклучува гаранција и услуги за теренска инсталација и одржување од страна на инженери обучени од Хуавеи.
Како што може да се види од документот, опремата, софтверот и услугите се испорачуваат со значителен попуст.
Вкупната цена пред оданочување за оваа набавка била повеќе од 3 милиони долари (2,6 милиони евра), но откако бил пресметан попустот на фактурата, тој бил намален на 1,2 милиони долари (1 милион евра), што претставува попуст од 57 проценти и заштеда од повеќе од 1,7 милиони долари (1,5 милиони евра).
Пакетот со софтвер и опрема што вклучува, меѓу другото, ГИС софтвер за пристап до извори што ѝ овозможува на мрежата да поддржува до 3500 камери, добил особено голем попуст.
Фактурата за овој пакет е 1,1 милион долари (961.501,72 евра), но на него е применет попуст од 92 проценти, па цената пред оданочување е намалена на само 71.371,71 долари (69.087,69 евра).
Документите не објаснуваат зошто Хуавеј понуди толку големи попусти.
„Најверојатното објаснување за мене е дека Хуавеј очекува подолгорочен однос со српската влада. Понекогаш не станува збор за пари за Хуавеи, туку повеќе за односот меѓу Србија и Кина“, вели Хили.
Забрана или ограничување на употребата на опремата на Хуавеи во САД, Велика Британија…
Иако Хуавеи е приватна компанија, таа е избрана од Кинеската комунистичка партија како водечки развивач на телекомуникациска опрема во земјата, а американската влада ја стави компанијата на црна листа поради врски со кинеската војска и загриженост дека опремата може да се користи за шпионажа.
Европските влади, како и земји како Австралија и Канада, воведоа разни ограничувања за употребата на технологијата на Хуавеи поради загриженост за националната безбедност.
И покрај овие загрижености, српската влада продолжи со соработката со Хуавеи и други кинески технолошки компании, додека Белград ги продлабочи своите врски со Пекинг преку бројни инфраструктурни проекти и растечкото присуство на кинески компании.
Документите до кои дојде РСЕ содржат детали за купување на компоненти за проширување на заштитената eLTE мрежа, која е базирана на кинеската технологија на Хуавеи (Huawei) и ги поврзува камерите за видео надзор, полициските терминали и командните центри на Министерството за внатрешни работи (MUP).
Тоа е првата писмена индикација за развојот на мрежата на која се потпира проектот „Безбеден град“, програма која беше лансирана уште во 2017 година, кога Министерството за внатрешни работи на Србија и кинеската компанија Хуавеи го потпишаа „Договорот за стратешко партнерство за воведување на eLTE технологии и решенија за Безбедниот град во областа на јавната безбедност“.
Додека јадрото на проектот „Безбеден град“ е воведување на интелигентен систем за видео надзор, eLTE мрежата претставува платформа за заштитена комуникација и пренос на податоци во рамките на таков систем.
Набавката на опрема, софтвер и услуги за проширување на комуникациската мрежа eLTE била спроведена во март 2024 година, означена како доверлива.
Меѓу нарачките е значително зголемување на диспечерскиот систем со користење на eLTE мрежата, вклучувајќи ГИС софтвер за пристап до ресурси што ја проширува можноста за преглед на снимки од камери на одредени локации.
Експертите интервјуирани од новинарите на РСЕ изјавија дека 35-те единици нарачани од Хуавеи можат да поддржат до 3500 дополнителни камери на проширената eLTE мрежа.
„Тие намерно го проширија капацитетот за да поддржат 3500 камери. Тоа сугерира дека планираат да инсталираат камери од тој обем“, рече Конор Хили, директор за истражување во IPVM, фирма за истражување на надзор.
Проектот „Безбеден град“ првично вклучуваше инсталирање на 1000 камери на Хуавеи само на територијата на градот Белград, со најава дека проектот ќе се прошири на остатокот од Србија.
Иако од документот за набавка на дополнителна опрема за eLTE мрежата, не е јасно каде ќе се користат 3500-те камери – ова претставува значително зголемување на капацитетот за надзор.
„Тие значително го зголемуваат капацитетот. Ако ова се спроведе во Белград, тоа би укажало на густина на камери што ретко се гледа надвор од Кина“, вели Хили.
Министерството за внатрешни работи на Србија и компанијата Хуавеи не одговорија на барањето на РСЕ за коментар пред објавувањето на овој текст.
Документот насловен како „Доверливо – нарачка на опрема за проширување на eLTE системот во Република Србија“ е достапен на темната мрежа по хакерскиот напад врз дигиталната инфраструктура на српската ИТ компанија „Информатика АД“ во јуни 2025 година.
Протекоа повеќе од 1,7 милиони документи, вклучувајќи околу 200 документи поврзани со набавката на Министерството за внатрешни работи на Србија, претежно за набавка на компјутерска опрема.
Новинарите на РСЕ спроведоа вкрстена проверка на документите преку јавно достапни бази на податоци – преку пребарување на компании, поединци, како и одредени детали што се видливи на самите документи, како што се потписи и печати.
Документот за доверливата нарачка на опрема за eLTE системот на компанијата Хуавеи во базата на податоци на компанијата „Информатика АД“ е означен како набавка за Министерството за внатрешни работи.
„Информатика АД“ за РСЕ потврди дека била цел на хакерски напад, но не одговори на прашањата за набавка на опрема од „Хуавеј“ за српската полиција.
Што значи продолжувањето на проектот „Безбеден град“?
Многу малку се знае за обемот, големината и трошоците на проектите за надзор на Србија со Хуавеи, а српските власти се обидоа да ги држат системите на Безбеден град подалеку од очите на јавноста во последните години, поради меѓународни критики, правни предизвици и протести.
Со потпишувањето на Договорот за стратешко партнерство помеѓу Министерството за внатрешни работи на Србија и кинеската компанија Хуавеи во 2017 година, се отвори вратата за воведување на интелигентен видео надзор кој се потпира на безжичната мрежа eLTE, која, според најавите на полициските раководители во тоа време, треба да придонесе за „поефикасно откривање и спречување на кривични дела“.
Во пракса, ова значи дека се инсталирани илјадници камери за видео надзор, со напреден софтвер за препознавање лица, што отвора можност за користење на мрежата eLTE не само за безбедна полициска комуникација, туку и за потенцијален масовен надзор на граѓаните.
Домашните и меѓународните организации, вклучувајќи го и Комесарот за заштита на лични податоци и Европскиот парламент, со години предупредуваат за ова, потсетувајќи дека Србија сè уште нема соодветна законска рамка што ја регулира обработката на биометриски податоци.
Сите претходни обиди на владата да ја прошири употребата на биометриски надзор наидоа на силен отпор од активистите за човекови права и приватност поради потенцијалната злоупотреба на кинеската опрема за следење и заплашување на граѓаните, учесници во антивладините протести.
Поради противењето на стручната јавност, последниот предлог за измени во законите за полиција што би овозможиле употреба на масовен биометриски надзор беше повлечен од постапката за усвојување на крајот на декември 2022 година, а оттогаш немаше јавни презентации на нови законски решенија.
Иако Министерството за внатрешни работи постојано изјавува дека стекнатата технологија за препознавање лица сè уште не е во употреба, јавно достапните документи покажуваат дека, покрај полицијата, и бројни локални самоуправи се стекнале со опрема со таква технологија.
Употребата на кинеска технологија за надзор во Србија предизвика загриженост на меѓународно ниво, особено во рамките на ЕУ, со оглед на тврдењата за потенцијални безбедносни ризици и зависност од Кина. Србија, како кандидат за ЕУ, е под лупа за усогласеност со европските стандарди во областа на приватноста и безбедноста.
Во април 2021 година, две години откако проектот „Безбеден град“ беше лансиран во Белград, група членови на Европскиот парламент испратија писмо до тогашниот министер за внатрешни работи Александар Вулин, изразувајќи загриженост дека Белград ризикува да стане „првиот град во Европа каде што огромен дел од неговата територија е покриен со технологии за масовно надзор“.
Забелешките се однесуваа и на набавката на технологија без никаква транспарентност, поради што членовите на Европскиот парламент побараа дополнителни информации за јавните набавки и инсталацијата на камери со висока резолуција на Хуавеи, како и за употребата на биометриски масовен надзор.
Француската пратеничка Гвендолин Делбос Корфилд една година подоцна објави дека „сите прашања во врска со набавката, инсталацијата и употребата на кинески камери останаа неодговорени“.
Проектот „Безбеден град“ беше имплементиран со крајна тајност. Договорите со Хуавеи се класифицирани како доверливи, а точниот број на камери, нивните локации и трошоците за имплементација не се познати.
Во претходните најави, Хуавеи нагласи дека е само производител и продавач и дека одговорноста за тоа како да се користи нивната технологија на крајот е на корисникот.
Србија купува опрема по намалена цена
Нарачката од Хуавеи за проширување на eLTE системот вклучува нова опрема и софтвер, од следење на нови базни станици и управување со гласовни повици, до подобрување на алатките за видео надзор и аналитика. Нарачката, исто така, вклучува гаранција и услуги за теренска инсталација и одржување од страна на инженери обучени од Хуавеи.
Како што може да се види од документот, опремата, софтверот и услугите се испорачуваат со значителен попуст.
Вкупната цена пред оданочување за оваа набавка била повеќе од 3 милиони долари (2,6 милиони евра), но откако бил пресметан попустот на фактурата, тој бил намален на 1,2 милиони долари (1 милион евра), што претставува попуст од 57 проценти и заштеда од повеќе од 1,7 милиони долари (1,5 милиони евра).
Пакетот со софтвер и опрема што вклучува, меѓу другото, ГИС софтвер за пристап до извори што ѝ овозможува на мрежата да поддржува до 3500 камери, добил особено голем попуст.
Фактурата за овој пакет е 1,1 милион долари (961.501,72 евра), но на него е применет попуст од 92 проценти, па цената пред оданочување е намалена на само 71.371,71 долари (69.087,69 евра).
Документите не објаснуваат зошто Хуавеј понуди толку големи попусти.
„Најверојатното објаснување за мене е дека Хуавеј очекува подолгорочен однос со српската влада. Понекогаш не станува збор за пари за Хуавеи, туку повеќе за односот меѓу Србија и Кина“, вели Хили.
Забрана или ограничување на употребата на опремата на Хуавеи во САД, Велика Британија…
Иако Хуавеи е приватна компанија, таа е избрана од Кинеската комунистичка партија како водечки развивач на телекомуникациска опрема во земјата, а американската влада ја стави компанијата на црна листа поради врски со кинеската војска и загриженост дека опремата може да се користи за шпионажа.
Европските влади, како и земји како Австралија и Канада, воведоа разни ограничувања за употребата на технологијата на Хуавеи поради загриженост за националната безбедност.
И покрај овие загрижености, српската влада продолжи со соработката со Хуавеи и други кинески технолошки компании, додека Белград ги продлабочи своите врски со Пекинг преку бројни инфраструктурни проекти и растечкото присуство на кинески компании.
